مغلطه در باب سکولاریزم

رئیس یکی از ارگان های حکومتی اخیراً گفته است: «در بررسى‌هاى انجام شده از دفاتر و مجموعه‌هاى برخى از سران فتنه به اطلاعاتى دست یافته‌ایم که از ۲۰ سال قبل گروهى شکل گرفته بود که هدف آن براندازى دین از بطن ایران اسلامى است و همه اینها داراى مستندات است».

نمی دانم واقعاً چقدر موسوی و کروبی و خاتمی از 20 سال قبل به دنبال برقراری سکولاریسم بوده اند، ولی متاسفانه باید بگویم این جناب مسئول و همفکران ایشان هیچ درک درستی از سکولاریسم که آنرا «براندازی دین از بطن ایران اسلامی» می خوانند، ندارند.

من نمی دانم نظریه پرداز آقایان، یعنی کسانی که مسائلی نظیر سکولاریسم را برای ایشان صورت بندی می کنند، چه کسانی هستند، ولی کاش این قدر که پول صرف بحث های فرعی و امنیتی می کنند قدری هم وقت می گذاشتند و کتاب می خواندند و با نظریه های سکولاریسم آشنا می شدند. البته نا مانند همیشه با رویکرد امنیتی و بولتن خوانی، بلکه با رویکرد علمی و محققانه.

تاحالا نشنیده ام یک نظریه پرداز جدی سکولاریسم، حتی لائیک های آتئیست، سکولاریسم را مساوی «براندازی دین از بطن جامعه» بداند. شدیدترین شکل سکولاریسم سیاسی متعلق به مدل فرانسوی و جمهوری خواه آن است (معروف به لائیسیته) که می گوید دین باید فقط محصور به حوزه خصوصی باشد و در حوزه عمومی به عنوان یک شهروند باید جمهوری خواه (republican) و سکولار بود. ولی همین فرانسوی ها که اسم شان به عنوان سکولاریست دو آتشه در رفته، با حضور زنان محجبه حتی با روبنده در حوزه عمومی و بخش خصوصی مملکت شان مشکلی ندارند و ممنوعیت حجاب یا هر نماد دینی -خوب یا بد که به نظر من بد است- فقط در مورد مشاغل دولتی است.

همین فرانسوی های بدنام هم مانند حکومت اسلامی خودمان طرح رضا خانی بی حجابی اجباری (در مقابل طرح با حجابی اجباری وطنی) اجرا نمی کنند و با چماق و پلیس نمی خواهند حجاب را از سر زنان مسلمان بردارند. حال آنکه در مملکت ما پلیس استخدام می کنند تا به نام اخلاق حجاب مطلوب آقایان را بر همه تحمیل کنند.

مدل آمریکائی و انگلیسی و هندی و پسا استعماری سکولاریسم هم که نه تنها در حوزه خصوصی، در حوزه عمومی هم برای دین نقش مهمی قائل است و به خصوص در مدل هندی و پسااستعماری و آمریکائی اصولاً حوزه عمومی بدون حضور دینداران معنا ندارد. معروف است که در آمریکا هیچ وقت کسی که صریحاً بگوید آیتئیست است نمی تواند کاندیدا شود و اگر هم کاندیدا شود هیچ وقت رای نمی آورد.

به آقایان با این مطالعات شدیدشان توصیه می کنیم قدری به جای شاخ و شانه کشیدن برای رهبران جنبش سبز که جرمشان فقط دفاع از حقوق ملت مظلوم ایران است، قدری وقت بگذارند و کتاب بخوانند و با حجم عظیم آثار در حوزه سکولاریسم -یعنی مثلاً کارهای کسانی مانند توکویل، هابرماس، راولز، چارلز تیلور، عقیل بیلگرامی (که از او در پست قبلی یاد کردم) و طارق مودود - به اندازه سرسوزنی آشنا شوند و اتهامات بی ربط به مدافعان حقوق ملت نزنند.

سکولاریزم ارتباط وثیقی با بحث عدالت و برابری دارد و تمام اشکالی از سکولاریزم که ذکرشان کردم با اعطای حق اختصاصی حکومت به یک طبقه خاص مانند روحانیان یا فقها نمی خواند. صد البته این بدان معنا نیست که روحانیون و فقها نباید نقشی در حوزه عمومی داشته باشند.  آقایان اگر از اینکه حق اختصاصی حکومت پاره ای از فقها و نظامیان (حتی آنهم نه تمام فقها و نظامیان که بسیاری از آنها نیز دلشان با مردم است) توسط سکولاریزم سیاسی نفی می شود ناراحتند، باید بدانند این سکولاریزم نیست که آنها را غمگین کرده، بلکه این برابری است که مایه نگرانی ایشان است.

برابری میان تمام اصناف اجتماعی از مبانی عدالت است.

Ali Shariati as a Post-colonial Thinker

Akeel Bilgrami, the famous Indian-American epistemologist and political philosopher of Columbia University, today was on a colloquium in Rome. The colloquium was held in our university, being performed in the form of a debate between Sebastiano Maffettone and Akeel Bilgrami on post-colonialism.

First at the beginning of the meeting Maffettone read his article which was a critic of postmodern foundations of Postcolonialism. Then  Bilgrami made his counterarguments by reading his own article as a sophisticated defense of post-colonialist project. Maffettone believed that postmodernism of Derrida and Foucault is not a good philosophical base in order to defend legitimate criticisms of post-colonial thinkers concerning Western imperialism, whereas accusing Maffettone of oversimplifying postcolonialist claims, Bilgrami  tried to defend philosophical and historical foundations of postcolonialist project and one by one answer his objections.

After the meeting, we all went to Libreria (a book&coffee shop close to our university), to have a talk and drink. On the way towards Libreria, I found the opportunity to tell Bilgrami about what I thought to be Iranian version of postcolonialism, referring mostly to the anti-capitalist and anti-imperialist theories by Shariati  and other similar Iranian thinkers just before Iran's Islamic revolution.

Very interestingly, Bilgrami knew Shariati well. He told me that he had read Shariati. He called Shariati an original thinker who combined very different schools of thought (Marxism, Existentialism, Islam, etc) under the umbrella of his theory. For Bilgrami it was strange that nowadays there is no word about Shariati in post-colonialist literature, whereas peoples like Fannon are much read and referred. 

I told Akeel that now Shariati is a controversial thinker in Iran and many intellectuals, specially the young generation, are critic of his political thought,  accusing him of paving the way for undemocratic situation of Iran after the Islamic revolution. As an example, I added that the present leader of Islamic republic, as is famously said, claims to be interested in Shariati's thought. 

Akeel was mostly listening to my objections instead of answering them. The only case in which he made an answer was his telling me that in Shariati and other postcolonial theorists' though there was an strong element of Marxism, whereas Iran's leader is not interested in Marxism at all. 

Then I told him that in nowadays Iran contrary to  postcolonial tradition,capitalism is mostly counted as an emancipatory power against the state-centered, semi-communist model of the economics upheld by the Iranian government in the years after the revolution.

Akeel Bilgrami's applause of Shariati was very interesting for me. Akeel is a very well known thinker, and what he says about Shariati supposedly is based on a reasonableness. Here I would like to conclude that contrary to what Seyyed Javad Tabatabai  and some others famously say about irrelevance of Shariati for present situation of Iran (and then probably green movement), we can still learn a lot of things from Shariati's post-colonialist model of thinking.

On Mehdi Hairi Yazdi's Political Theory

Mehdi Hairi Yazdi, the son of grand Ayatollah Abdolkarim Hairi Yazdi the founder of Qom's seminary in Islamic sciences, is one of the most original, and at the same time least known, political theorists in the contemporary Islamic world.

Hairi at the same time had the highest educational degree in Islamic sciences (Ejtehad in Shia

jurisprudence and professorship in Islamic philosophy) and in modern analytic philosophy. The former degree  was received in Qom's seminary and the later in Toronto university.

His theory of "Joint Private Ownership" (Nzariye-ye Malekiyat-e Khosusi Musha), uttered in his Wisdom and Governmet (Hekmat va Hokumat, 1995, Shadi Pub., London), is one of the most innovative political theories among Muslim thinkers. If taken seriously, this theory can provide us with an Islamic theory for democracy, based on some principles in Shia Jurisprudence (feqh) and Islamic philosophy.

Also Hairi is one of the pioneers in criticing guardianship of the Jurist theory (Welayat-e Faqih) in a philosophical way, based on the Islamic feqh and philosophical tradition.

Because of the fact that in two or theree chapters of his book Hairi did criticise Welayat-e Faqih theory, his Wisdom and Government never received any permission for being published inside Iran by Islamic Republic of Iran's authorities.

Hairi Yazdi's political thought is to be known from now on. He is the man of our future.

Quchani on Laicite

I just read Mohammad Quchani's  "Why one should not be a laic?". Though containing some useful analysis, it was incoherent and inconsistent, attributing wrong facts and unfair and irrelevant criticisms towards Iranian intellectuals, both religious and secular.

For example Quchani at one of the last paragraphs writes:

"Both Bazargan and Sroush had degrees in natural sciences, and Shariati apparently was either graduated in social sciences or at least been attracted to them. But political theory was an abandoned field of study by religious intellectuals. Very few number of religious intellectuals had studied law or political philosophy. Long times ago Morteza Motahhari used to criticize Shariati and Bazargan because of their ignorance about Islamic philosophy. This shortage was compensated in Soroush's work. [since he knew much about Islamic philosophy] However, the greatest defect [by religious intellectuals] was their analysis on politics without being expertise on the subject." 

Quchani makes this objection to religious intellectuals on condition that, as far as I know, he is also not an expertise or graduate in the field of political philosophy.

I do not know whether  Quchani has written the aforementioned essay under any kind of external pressure - raised out of his post-election detainment - or quite consciously.

By the way I hope the first case comes true.

PS: While I just finished this note, an open letter by Abdolkarim Soroush to Shia authorities was highly spread on the Iranian websites. Soroush and people like him are more or less accused of being laic and neglecting the Islam's role in public sphere through Quchani's essay. However in this letter Soroush suggests to the religious authorities to openly criticize the systematic acts of injustice by the Islamic state, or if they feel insecure in doing so, to migrate to another country like Iraq as a Quranic and civil way of protest to oppression.

One might ask Quchani that which kind of pro-Laicite would be a religious intellectual like Soroush who writes open letters, with lots of quotations from Quran, to religious authorities in order to persuade them for a more democratic regime? Have Quchani built a new definition for laicite which does not exist in books of political science?!

One Answer with a bunch of Questions

Following my previous post "reading conservatives respectfully", I received a very valuable and meticulous comment and criticism by my good friend Rasul Namazi. 

Because of the fact that I find the discussion useful for many of this weblog's readers, I write my answer to Rasul in the form of a new post, instead of putting it just as a comment.

I wrote "Reading Conservatives Respectfully" in hurry, the same time as I was reading Dr Sebastioano Maffettone's book Rawls: An Introduction. Therefore I made some mistakes in my reading of the sentence by Rawls concerning the way he taught the famous works in his history of moral and political philosophy.

Rasul correctly noted me that part of sentence is originally delivered by John Stuart Mill, in his review of Alfred Sidgwick. Rawls mentions it within his short piece "Some Remarks on My Teaching" (1993) and Samuel Freeman, the former student of Rawls and the editor of Rawls's Lectures on History of Political Philosophy (2007), brings that short piece in his forward to Lecturs on History of Political Philosophy which was published only after Rawls's death in 2002.

"Some Remarks on My Teaching" is very interesting to read. It give very usfull advices about how to read important works in history of philosophy. It is not a long essay - only 2-3 pages. An almost complete quotation of the parts related to my debate with Rasul comes as follows:

For the most part I taught moral and political philosophy, doing a course in each one every year over the years.... I came gradually to focus more and more on political and social philosophy....beginning with Hobbes, Locke and Rousseau, and occasionally Kant,....Hume and Bentham, J. S. Mill and Sidgwick....

In talking about these people I always tried to do two things especially. One thing was to pose their philosophical problems as they saw them, given what their understanding of the state of moral and political philosophy then was. So I tried to discern what they thought their main problems were.....[it would be quite better] to look for a writer’s point of view on the political world at that time in order to see how political philosophy develops over time and why..... 

Another thing I tried to do was to present each writer’s thought in what I took to be its strongest form. I took to heart Mill’s remark in his review of [Alfred] Sedgwick: “A doctrine is not judged at all until it is judged in its best form” (CW: X, p. 52). So I tried to do just that. Yet I didn’t say, not intentionally anyway, what to my mind they should have said, but what they did say, supported by what I viewed as the most reasonable interpretation of their text. The text had to be known and respected, and the doctrine presented in its best form. Leaving aside the text seemed offensive, a kind of pretending... (Lectures on History of Political Philosophy, Editor's Forward, pp. xiii-xiv)

The red lines are the sentences I quoted in my previous post from Sebastiano Maffettone's book. Putting the red lines in the whole phrase shows that Rasul is correct in remembring me that what Rawls means here is only about how to correctly read the philosophical texts. Rasul says:

"I guess what Mill means is fidelity to the original text, which of course is a priori principle of any interpretation of texts. It’s necessary to stay as close as possible to the text in order to understand what it really means."

This is also correct that there is nothing in Rawls's paragraph above to do with neglecting politically incorrect parts of the texts written by conservative authors in order to promote democracy or dialogue with them. 

But here some new questions are raised according to me:

1- "To Stay as close as possible" which seems to be suggested by Rawls not only is an appropriate method to read works in the history of philosophy - as Rawls says- but also every "text" as such- one might argue. How we can use it while reading Motahhari and Ayatollah Khomeni whose works of course are very different from those of Mill, Rousseau and Marx?

2- Are Mir Hossein Musavi, Karrubi and Khatami's democratic readings of Ayatollah Khomeini (if we take all his words, writings and speech as a text) only an unscientific but politically useful reading which has to be finally put aside in favor of a more scientific and correct ones? In which ways we can persuade the people who are still highly believing in Khomeini's charisma to go beyond him and in the meanwhile not destroying him, as a friend i.e. the owner of Boof weblog, properly commented on my previous post about liberal reading of Khomeini?

3- And finally, speaking from a moral point of view, shall reformist politicians- like Mousavi, Karubi and Khatami- appeal to politically useful, but scientifically unjustifiable, interpretations of very influential and still controversial figures in history of Iran, such as Ayatollah Khomeini, as a political strategy for transition to democracy? 

It seems to me depending on ours accepting either a deontological or consequentioanlist view in moral philosophy, the answer would be quite different.

Reading Conservatives Respectfully

Based on the suggestions by some friends, not reading  Persian and curious about my weblog, I just decided to occasionally write short essays in English as well.

Today I was reading parts of Dr Sebastiano Maffettone's just newly published book on Rawls. The title of the book is Rawls; an Introduction (2010) and is published by Polity press. We, as Sebastiano's PhD students here, were gifted to have a copy of the book before its real publication.

In part of the first chapter of the book I faced with a sentence by Rawls, a methodological suggestion about how to read classical texts of philosophy, which agitated me to think and make this post. The sentence is taken from Rawls's ‘My Teaching’ (written in 1993, forthcoming(?)), in which he declares:

     "A doctrine is not judged at all until it is not judged in its best form . . . The text has to be known and respected, and the doctrine presented in its best form."

In this sentence I found something interesting not only about how to read Rousseau and Locke, but even about how to read different authors such as Motahhari and Khomeini in the Iranian context. But how and why?

We know nowadays Iran is passing through a tough trasitory period towards democracy. In the documentary Pejvak-e Ruzegar (the Reflection of the Time in Persian) by BBC Persian channel, Mohammad Reza Shajarian also referred to this difficult fact.

The argument is that this transition to democracy can not be passed and democracy can not be accomplished, unless majority of groups and sects in Iran find democracy the best way of government and recognition for themselves. Therefor, pro-democratic groups, should avoid pushing away the conservatives and humiliating them, and instead would be better try to make constructive dialogues with them on fundamental issues.

 Rawls's suggestion about how to read and understand a text, if applied to the reading of the figures like Ayatollah Khomeini and Motahhari who are major references for conservative parties, will definitely open some ways to make constructive dialogues with the conservatives. This is a fact which was more or less the subject of of my recent essays as well (A Liberal Reading of Ayatollah Khomeini)

Just as an example, one can read Motahhari both as a dogmatist, backward-thinking and reactionary Mulla who is supporting old-fashioned thought which only belongs to past (the worst possible reading of Morteza Motahhari), or seeing him as progressive intellectual, although having some faults (best reading of him, done by Khatami, Soroush and some other religious reformists).

Which of these two readings of Motahhari are better to make a dialogue over democracy in Iran?

Rawls answers us the second reading, of course!

راولز در ایران - قسمت سوم

در حوزه علمیه قم و کالج اسلامی-شیعی لندن خبرهائی هست. برخی از روحانیون (احتمالاً هم به نیت پاسخ به شبهات و هم از سر جستجو گری، حالا بحث نیت شناسی مهم نیست) مطالعه در مورد لیبرالیسم راولزی را جدی گرفته اند.

جالب آنکه دو تا از مهم ترین و بسیار انگشت شمار کتاب هائی که در مورد راولز توسط محققین ایرانی تاکنون نوشته شده اند، مولف شان روحانی است: یکی به فارسی و دیگری به انگلیسی، اولی توسط احمد واعظی با  این مشخصات (جان رالز: از نظریه عدالت تا لیبرالیسم سیاسی، بوستان کتاب قم، 1384 ) و دومی توسط حمید حاجی حیدر با مشخصات زیر (Liberalism and Islam: Practical Reconciliation between the Liberal State and Shiite Muslims, Hamid Hadji Haidar, Palgrave Macmillan, 2008)  کتاب حاجی حیدر محققانه تر و با تسلط بهتری بر ادبیات بحث نوشته شده است. کتاب واعظی هم نکات خوبی را در مورد راولز به خواننده مبتدی می آموزد.

حجج اسلام واعظی و حاجی حیدر با هم دوست هم هستند و هردو مدتی در انگلستان بوده اند. آقای واعظی در ابتدای کتاب "از نظریه عدالت تا لیبرالیسم سیاسی" از حمید حاجی حیدر به خاطر تهیه  مقالات در مورد راولز برای ایشان تشکر کرده است. دریک نوشته دیگر که در اینترنت بدان برخوردم و الان موضوع اش خاطرم نیست -گویا در مورد اندیشه سیاسی شیعه بود- هم هم حاجی حیدر مطلب واعظی در انگلیسی را ویراسته کرده بود. احمد واعظی همان روحانی ای است که قبل تر کتابی هم در مورد هرمنوتیک نوشته است.

جناب حاجی حیدر دارای دکترای فلسفه سیاسی از دپارتمان سیاست دانشگاه ساسکس انگلستان هستند و کتاب فوق به احتمال قریب به یقین شکل توسعه داده شده (یا حتی شکل عینی) پایان نامه دکترای ایشان است. موضوع کتاب لیبرالیسم و اسلام رابطه و هم خوانی یا عدم هم خوانی فلسفه های سیاسی راولز و جان استوارت میل با اسلام شیعی است که در آن قرائت آیت الله خمینی و مرحوم طباطبائی از شیعه اصل گرفته شده.  نتیجه گیری آقای حاجی حیدر آنست که اگر چه هیچ کدام از دو مدل لیبرالیسم راولزی و میلی- به خصوص در بحث آزادی ها- با اسلام کاملاً سازگار نیستند، "لیبرالیسم سیاسی(political liberalism)" راولز ناهم خوانی کمتری با دین و مذهب و اسلام شیعه نسبت به "لیبرالیسم جامع(comprehensive liberalism) "میل دارد. در واقع سکولاریزم میل عمیق (deep) است و سکولاریسم راولز ملایم (mild). حاجی حیدر دو مقاله خوب در مورد فلسفه سیاسی در بحث عدالت هم به فارسی در فصلنامه حکومت اسلامی مجلس خبرگان چاپ کرده است. دو مقاله فارسی حاجی حیدر دراین لینک و لینک بعدی از سایت مجلس خبرگان قابل دسترسی اند. مقاله اول مروری کوتاه بر برخی از مهم ترین دیدگاههای جاری (لیبرال ها من جمله راولز، مارکسیست ها و فمینیست ها) در مورد عدالت است و مقاله دوم بیشتر دیدگاههای خود نویسنده از دیدی اسلامی و تلفیقی. 

من هنوز ندیده ام و نشنیده ام از میان روشنفکران ایرانی (چه روشنفکران اصطلاحاً دینی چه سکولار) کسی کتابی در مورد راولزبه فارسی یا انگلیسی یا هر زبان دیگری منتشر کرده باشد. البته پژوهش هائی شده است. دکتر علیرضا بهشتی در سالهای  اخیر در کلاسهایشان در مقطع دکترا گاهی راولز تدریس کرده اند و ظاهراً یکی دو پایان نامه هم در مورد راولز زیر نظر ایشان نوشته شده است. آقای اسفندیار طبری صاحب وبسایت فلسفه که سالها است مقیم آلمان و البته پیگیر وقایع ایران و جنبش سبزند، راولز را گویا به خوبی می شناسند چون تز فوق لیسانس شان شاید اولین پایان نامه ای است که توسط یک ایرانی در مورد راولز  حدود 20-30 سال پیش نوشته شده است. آقای حسین هوشمند هم که هم در کانادا صاحب کرسی تدریس اند و هم گاهی در ایران با موسسه معرفت و پژوهش دکتر سروش همکاری می کنند، یک دوره در معرفت و پژوهش راولز را به فارسی تدریس کرده اند. سی دی کلاس های فوق در یکی دو ماه آینده-اگر اشتباه نکنم- از سوی معرفت و پژوهش در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت.

جدی گرفته شدن راولز از سوی روحانیون- حالا به هر نیتی- اتفاق مبارکی است. اگر مقاله نوشته شده برای مجله حکومت اسلامی دکتر حجه الاسلام حاجی حیدر را بخوانید مشاهده خواهید کرد ایشان اگرچه از دامان روحانیت رسمی کشور برخاسته است، ولی در حال حاضر نظراتش تفاوت های مهمی با نگاه رسمی روحانیون کشور مثلاً آقای مصباح یزدی به سیاست دارد. مهم ترین تفاوت آنکه حاجی حیدر بر خلاف امثال مصباح آنست که حاجی حیدر به جای رد یکپارچه به گفتگوی جدی و سازنده با فلسفه سیاسی غربی برخواسته است.

در مورد احمد واعظی هم من اطلاع دقیقی از دیدگاههای شخصی ایشان ندارم ولی آنقدر که قسمت هائی از کتاب را خواندم، کتاب  زیاد ارزش داوری دینی نداشت و بیشتر گونه ای گزارش در مورد راولز و واکنش ها به او در غرب بود و از این رو  اگر یک غیر روحانی هم همین کتاب را در مورد راولز برای مبتدیان می نوشت، احتمالاً محتوای کتاب- جدای از پاره ای از اشتباهات نه چندان مهم- تفاوت چندانی نمی کرد.

عبدالکریم سروش در باب چالش های تئوریک در سیاست امروز ایران

امروز این سخنرانی را از اینترنت دانلود کردم و گوش دادم.

سروش در این سخنرانی به درستی معتقد است مسئله عدالت از "نا اندیشیده ترین" مسائل در اندیشه روحانیون است و اصلاح  بنیادی قوه قضائیه از بنیادی ترین اصلاحاتی است که جنبش سبز باید به دنبال آن باشد.

سروش در پرسش و پاسخ به برخی ابهامات در مورد نقش روشنفکران دینی در جنبش سبز از منظر خود پاسخ می دهد و در مورد اندیشه های سیاسی آیت الله خمینی هم نظر خودش را می گوید و از قول یکی از اساتید ایرانی خارج از کشور می گوید (نقل به مضمون):

ما روشنفکران قبل از انقلاب آثار روحانیت را نمی خواندیم. معتقد بودیم اینها مشتی خشک مغز هستند که ارزش خوانده شدن ندارند. ولی روحانیون اندیشه های روشنفکران را می خواندند و اندیشه های آنها را رصد می کردند... مثلاً امثال آقای مطهری مرتب برخی مجله های سکولار را می خواند...روشنفکران خودشان را با این اندیشه کهنه خوش کرده بودند که اینها قشری متعلق به گذشته اند که تاریخ مصرف شان گذشته است. ولی روحانیون همان زمان داشتند اندیشه هائی را می پختند که مبنای انقلاب اسلامی و اداره کشور پس از انقلاب قرار گرفتند.... 

کارهای سروش در متقاعد کردن دینداران بر برتر بودن دموکراسی بر سایر اشکال حکومت بسیار موثرند. این سخنرانی هم جالب برای گوش دادن از ابتدا تا انتها است.

قرائت لیبرال از آیت الله خمینی

یک استدلال قیاسی:

مقدمه 1- دموکراسی در ایران محقق نمی شود، مگر آنکه دموکرات ها و لیبرال ها بتوانند قشرهای مذهبی را متقاعد به خیر و مطلوب و به صلاح بودن دموکراسی، من جمله برای مذهبی ها، بکنند.

مقدمه 2- بسیاری از مذهبی ها و کسانی که در انقلاب 1357 همدلانه شرکت کردند، هنوز دلبستگی عمیقی به آیت الله خمینی دارند.

نتیجه - جنبش سبز باید بتواند یک قرائت دموکراتیک و سازگار (غیر متناقض حتی الامکان) از اندیشه سیاسی آیت الله خمینی ارائه کند.

خاتمی (از سالیان دور) و موسوی (بیش از یک سال اخیر) چنین کاری را آغاز کرده اند. ولی باید این پروژه را پیش برد و تناقض های آن را حداقل کرد. هیچ انسان گوشت و خون داری خالی از تناقض نیست. پس نباید تناقض ها را علم کرد. من از این جهت کاملاً بر خلاف اسماعیل نوری علا می اندیشم.

پی نوشت- به نظر خود من اصیل ترین بخش افکار آیت الله خمینی که بعد از انقلاب از آنها عدول شد امام خمینی پاریس است.
باید "نوفل لوشاتو" را احیا کرد.
خیلی از افراد موثر هنوز به آیت الله خمینی دلبستگی و اعتقاد دارند. قانون اینرسی را در فیزیک فراموش نکنیم.

تمام فلسفه سیاسی

بنا بر تجربه ام و تمام کلاس ها و درس هائی که گذرانده ام، تقریباً تمام فلسفه سیاسی مدرن را می توان در این دو کلمه خلاصه کرد: "آزادی" و "برابری".


پی نوشت: دیروز  پنج هم وطن کرد زبان مان در ایران اعدام شدند. هریک از این دو کلمه برای محکومیت صریح عمل فوق کافی اند. امتحان کنید.

لیبرالیسم حافظ

 چندی پیش مصاحبه ای قدیمی با داریوش آشوری در تفسیر او از حافظ را در وبلاگ اش گوش می دادم. آشوری در آن مصاحبه خلاصه ای از نظراتش در کتاب "عرفان و رندی حافظ" بازگو کرد. برخی مانند بهاالدین خرمشاهی - تا آنجا که در خاطرم است از یکی از مقالات خرمشاهی در یکی از کتاب های چند ساله گذشته اش- چندان موافق تز تفسیری-الهیاتی آشوری نیستند؛ ولی به نظر من تفسیر آشوری معقول و مستدل آمد.

پس از مصاحبه آشوری من به این می اندیشیدم که حافظ اگرچه فیلسوف سیاسی نبود، ولی  نظام الهیاتی او با هر سیستم سیاسی به یک درجه سازگار نیست.

اگر نظر داریوش آشوری در کتاب عرفان و رندی حافظ در مورد حافظ را بپذیریم - در مورد اینکه حافظ در الهیاتش گناه و خطا را جزو جدائی ناپذیری از وجود انسان می داند - و به این مسئله مخالفت حافظ با سخت گیری های فقیهانه و زاهدانه را هم بیفزائیم، می توان گفت حافظ در اندیشه شخصی اش و در انسان شناسی اگزیستنسیالیستی اش نوعی لیبرال بوده است.

البته هیچ گاه او لوازم سیاسی و اجتماعی الهیات وجودگرایانه اش در مورد جایگاه گناه و خطا در شخصیت آدمی را آنقدر بسط نداد تا از دل آن یک نظریه جامع سیاسی در مورد شکل حکومت مانند لیبرالیسم یا دموکراسی بروید. تنها می توان رد پاهای مهمی در اندیشه او یافت. شاید بتوان آن رد پاها را ادامه داد.

لیبرالیسم مبتنی بر این اندیشه است که جایزالخطا بودن جزوی از وجود آدمی است و حاکمان خطا ناپذیر را تنها در اسطوره ها و داستان ها می توان یافت. حافظ به این معنا یک لیبرال نبود؟